گفتمان اقتصاد دانش بنیان

 

نویسنده: مرتضی فیروزآبادی




 

تلاش‌ها و نقش رهبر معظم انقلاب اسلامی در مسیر پیشرفت علمی کشور

رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار امسال با اساتید دانشگاه‌‌ها ضمن ذکر این نکته که یک حرکت رو به رشد و پیشرفت علمی در کشور از دوازده سال پیش شروع شده است، بر تداوم و تقویت این حرکت در دوره‌ی جدید سیاسی کشور تأکید کردند.
حرکت علمی و فناوری کشور، علاوه بر ارزش ذاتی، از باب تأثیر آن بر اقتصاد نیز یکی از اولویت‌‌های مهم کشور است. امروزه محصولات دانش‌‌بنیان از ارزش بالای اقتصادی برخوردار است. نقش فناوری در رشد اقتصادی دنیا از ۵۵ درصد در سال ۱۹۸۰ به ۸۵ درصد در سال ۲۰۲۰ خواهد رسید و ۲۰ درصد از این نقش را فناوری‌‌های برتر و شرکت‌‌های دانش‌‌بنیان بازی خواهد کرد. حتی پیش‌‌بینی می‌‌شود این مقدار در سال ۲۰۳۰ به ۷۸ درصد افزایش یابد. علاوه بر این، صادرات محصولات دارای فناوری بالا در جهان طی سال‌‌های گذشته به طور مستمر ۱۰ درصد رشد داشته و افزایش این مقدار نیز قابل پیش‌‌بینی است.
بنابراین فناوری رابطه‌‌ی مستقیمی با اقتصاد خواهد داشت و از این حیث نیز برای کشور مهم خواهد بود. شناختن گام‌های طی‌‌شده در سال‌های گذشته و به‌‌ویژه نقش رهبری و هدایت‌گری ایشان در این زمینه، کمک‌کننده‌‌ی‌ تداوم حرکت علمی کشور خواهد بود. ما در این یادداشت به این مهم پرداخته‌‌ایم.

۱. طرح گفتمان جنبش نرم‌افزاری

کلید آغاز حرکت علمی کشور را می‌توان سخنرانی رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۹ در دانشگاه امیرکبیر و طرح مسأله‌‌ی جنبش نرم‌افزاری دانست. ایشان در آن دیدار برای نخستین بار مسأله‌‌ی مطالبه‌‌ی جنبش نرم‌افزاری از دانشگاهیان و نیز مؤلفه‌های کلیدی آن را برشمردند. از نظر ایشان، دانشگاه باید بتواند جنبش نرم‌افزاری همه‌جانبه و عمیقی را شکل دهد تا کسانى که اهل کار و تلاش هستند، با پیشنهادها و با قالب‌ها و نوآوری‌های علمىِ خودى بتوانند بناى حقیقى یک جامعه‌‌ی آباد و عادلانه‌‌ی مبتنى بر تفکرات و ارزش‌های اسلامى را بالا ببرند.
ایشان در تداوم حفظ و تقویت این گفتمان در سال ۱۳۸۱ ضمن پاسخ به نامه‌‌ی فضلای حوزه‌‌ی علمیه‌ی قم، اداشدن سهم آزادی، اخلاق و منطق در کنار یکدیگر را لازمه‌‌ی آغاز روند خلاقیت علمی و تفکر بالنده‌‌ی دینی و کلید جنبش نرم‌افزاری تولید علم دینی و علمی در کشور دانستند و ایجاد کرسی‌های نظریه‌پردازی را به عنوان پیشنهادی تکمیلی در گفتمان جنبش نرم‌‌افزاری مطالبه نمودند.
در گام بعدی و در سال ۸۲، با توجه به نقش مهم دستگاه‌‌های اجرایی کشور، رهبر معظم انقلاب بر مسأله‌‌ی گنجاندن تولید علم در سازوکارها و برنامه‌‌ها و جدی‌‌شدن این موضوع در همه‌‌ی عرصه‌های انسانی و طبیعی و همچنین اتصال علم و صنعت تأکید کردند. در همین سال و در دیدار دانشجویان، ایشان زنده‌‌بودن تولید علم و جنبش نرم‌‌افزاری در دانشگاه‌ها را خوب توصیف کردند و نهادینه‌‌شدن فرهنگ تولید علم، جنبش نرم‌افزاری و خط‌‌شکنی در جبهه‌‌ی علم‌‌آفرینی در دانشگاه‌ها را یک ضرورت دانستند. به نظر ایشان: اگر فرهنگ دانشگاه چنین شود، موجی از انسان‌های مجاهد و خسته‌‌نشو این حرکت را آغاز و ادامه خواهند داد و دیگر درباره‌‌ی به نتیجه رسیدن آن نگرانی جدی وجود نخواهد داشت.
حلقه‌‌ی دیگر مطالبات رهبری ذیل جنبش نرم‌افزاری، شکستن مرزهای دانش و توجه به فناوری است. ایشان در سال ۸۳ و در دیدار جوانان استان همدان، شکستن مرزهای دانش و عبور از آن را انتظار خود از جوانان مطرح کردند و بر هدایت تلاش‌های علمی به سمت فناوری تأکید فرمودند.

۲. مرجعیت علمی

مرجعیت علمی مهم‌ترین هدفی است که رهبر معظم انقلاب برای پیشرفت علمی کشور و شکل‌گیری جنبش نرم‌افزاری تعیین کرده‌اند. یکی از زمینه‌های تحقق مرجعیت علمی در نظر ایشان، استعداد بالای ملت ایران و دیگری اعتمادبه‌نفس ملی است که به برکت انقلاب اسلامی در این کشور ایجاد شده است.۱
از اقدامات مهم و تعیین‌‌کننده‌‌ی رهبر معظم انقلاب در راستای مرجعیت علمی، پیشنهاد تأسیس یک مرکز ISI اسلامی است.۲ ایشان پیشرفته‌‌بودن ایران اسلامی را پشتوانه‌‌ی این اقدام و هدف از آن را ایجاد یک مرکز معتبر و متعلق به جهان اسلام دانستند و آن را نافی تعامل با ISI نمی‌‌دانند.
همچنین در ترسیم مختصات شکل‌گیری مرجعیت علمی، ایشان دو محور را ذکر کرده‌اند؛ اول این‌که ایرانیان در صدر نام‌آوران عرصه‌ی فناوری و علم در دنیا باشند.۳ دیگر این‌که اگر کسی خواست به آخرین دستاوردهای علمی دست پیدا کند، ناچار به یادگیری زبان فارسی باشد.۴ در اندیشه‌‌ی رهبر معظم انقلاب اسلامی شناختن ظرفیت بالای کشور، همت و تلاش بالا و گم‌‌نکردن راه از اصلی‌ترین عوامل تحقق مرجعیت علمی است.۵ ایشان اثر مهم مرجعیت علمی را احساس افتخار و عزت در بین مسلمانان و شکل‌گیری نمادی از کارآمدی اسلام بیان کرده‌اند.۶
رهبر معظم انقلاب همچنین در دیدار با دانشجویان و اساتید دانشگاه علم و صنعت در سال ۱۳۸۷ تحقق مرجعیت علمی را یکی از اهداف نقشه‌‌ی جامع علمی کشور دانستند و آن را در افق چهل یا پنجاه‌‌ساله دست‌یافتنی عنوان کردند.

۳. نقشه‌‌ی جامع علمی

نقشه‌‌ی جامع علمی را می‌توان اصلی‌ترین حلقه‌‌ی هدایت‌ها و نهادسازی‌های رهبری در شکل‌دهی جنبش نرم‌افزاری و تحقق مرجعیت علمی برشمرد. رهبر معظم انقلاب اسلامی اولین بار در جمع رؤسای دانشگاه‌ها در سال ۱۳۸۵ ضرورت تدوین نقشه‌‌ی جامع علمی را تبیین نمودند. ایشان هدف از تدوین نقشه‌‌ی جامع علمی کشور را تعریف دقیق گام‌های لازم برای رسیدن به چشم‌انداز بیست‌ساله تعریف کردند. از نظر ایشان نقشه‌‌ی جامع باید گام‌های لازم برای تحقق چشم‌انداز را معلوم و طبق راهبردهاى عملیاتى و برنامه‌ریزی‌های زمان‌دار و منظم، مثل یک پازل، به‌‌تدریج پُر و کامل کند.
در نظر ایشان تعیین اولویت‌های علمی و فناوری کشور یک انتظار عمده از نقشه‌‌ی جامع علمی است تا پیشرفت علمی کشور شکلی کاریکاتوری پیدا نکند و اجزای آن به شکل متناسب با یکدیگر رشد کند.۷ از دیگر مأموریت‌های نقشه‌‌ی جامع علمی کشور که مورد تأکید رهبری است، توجه و برنامه‌ریزی برای کاربردی کردن علوم و توجه به زنجیره‌‌ی علم تا بازار است. ایشان تأکید می‌کنند که ما باید علممان را به ثروت ملی تبدیل کنیم و در این راستا زنجیره‌ی علم تا فناوری را تکمیل و یک خط تولید واقعی ایجاد نماییم تا علم از همه‌‌ی جهات به اهدافش برسد.۸ همچنین تعیین تعداد دانشجویان، جایگاه علوم، جنسیت دانشجویان و نحوه‌‌ی تناسب با مناطق کشور، از دیگر انتظاراتی است که رهبر معظم انقلاب از نقشه‌‌ی جامع علمی کشور مطرح نموده‌اند.
تأکید دیگر رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره‌‌ی نقشه‌‌ی جامع علمی، اجرایی‌‌سازی آن به روش درست و برنامه‌ریزی‌‌شده است. ایشان ایجاد نظام مهندسى نقشه، تبدیل آن به صدها پروژه‌ى علمى و سپردن این پروژه‌ها به پیمانکاران امین، ایجاد شبکه‌ى نظارت بر این پیشرفت علمى، حسن اجرا، و درگیرکردن استادان، دانشجویان و محققان را گام‌های بعدی نقشه برشمردند.۹ از نظر ایشان، نقشه باید به گونه‌‌ای برنامه‌‌ریزی شود که همه‌‌ی اقشار علمی کشور و از جمله تک‌تک دانشجویان و مراکز علمی و اساتید بتوانند نقش خود را در اجرای آن پیدا کنند. ایشان در این دیدار، تحقق مرجعیت علمی را هدف نهایی این تلاش‌ها می‌دانند.
یکی دیگر از نقاط عطف در نقشه‌‌ی جامع علمی، تشویق و تقدیر رهبری از مشارکت جوانان در تصمیم‌‌سازی کلان و به‌‌ویژه در نقشه‌‌ی جامع علمی کشور است. در سال ۱۳۸۹ ایشان در واکنش به تلاش جوانان برای تهیه‌‌ی نقشه‌‌ی جامع علمی متفاوت، اصل این حرکت را نشانه‌‌ی خودباوری نسل جوان مؤمن و از سرمایه‌‌های مهم کشور ‌دانستند.
رهبر معظم انقلاب در تکمیل تعریف نقشه‌‌ی جامع و انتظارات از آن، تکمیل نظام ملی نوآوری را ذکر کردند.۱۰ همچنین ایشان تکمیل و اجرایی‌‌سازی نقشه‌‌ی جامع علمی را به عنوان یکی از سیاست‌های کلی کشور در برنامه‌‌ی پنج‌ساله‌‌ی پنجم مورد تأکید قرار دادند.